16.05.2017

Պետական եկամուտների կոմիտեն (ՊԵԿ) հանրությանը և բիզնեսին պարբերաբար իրազեկել է ոլորտային ռիսկերի վերհանման և ստվերի անձնագիր կազմելու մասին՝ հորդորելով տնտեսվարողներին ինքնակամ շտկել սխալները: Նախորդ ամիս ՊԵԿ-ը զգուշացրել էր, որ գործելաոճն ինքնակամ չշտկած տնտեսվարողների նկատմամբ կոմիտեն նախազգուշացումից անցնում է հսկողական լայնածավալ գործողությունների իրականացմանը:

Հավասար մրցակցային միջավայրի ապահովմանն ուղղված կոմիտեի օրինական քայլերը հարուցել էին տոնավաճառների աշխատակիցների դժգոհությունը, որը վերջիններս արտահայտել էին կառավարության շենքի առջև կազմակերպված ցույցի ժամանակ: Նրանց հետ հանդիպել էին կառավարության և ՊԵԿ ներկայացուցիչները և պայմանավորվել, որ տոնավաճառի աշխատակիցներն իրենց գործունեության հարկման կարգի փոփոխության վերաբերյալ ներկայացնեն գրավոր առաջարկ:

Ուսումնասիրելով առաջարկը՝ ՊԵԿ-ն այսօր տոնավաճառի աշխատակիցներին է ուղարկել պատասխան, որը ներկայացնում ենք ստորև.

ՓՄՁ սուբյեկտների կողմից ներկայացված առաջարկությունների վերաբերյալ

 

1. Մաքսային արժեքի որոշման գործընթացի վերաբերյալ.

ՓՄՁ ներկայացուցիչների կողմից պատրաստված տեղեկանքում նշվում է, որ մաք­սային արժեքի որոշման բարդ գործընթացի հետևանքով անհամապատասխանու­թյուն է առաջանում իրական գների և փաստաթղթերով հիմնավորված գների միջև, ինչի հետևան­քով շատ գնորդներ խուսափում են հաշիվ ապրանքագրերից:

Այդ կապակ­ցու­թյամբ, հայտնում ենք, որ որ ներմուծվող ապրանքների մաքսային արժեքը հսկիչ գների հիման վրա որոշվելու պարագայում որևէ անհամապա­տաս­խանություն չպետք է առաջանա, քանի որ հսկիչ գները տվյալ ապրանքների շուկայական գներն են՝ առանց անուղղակի հարկերի:

Հայաստանի Հանրապետություն ներմուծվող ապրանքների մաքսային արժեքի հաշ­­վարկման մեթոդաբանությունն ու ամբողջ գործընթացն իրականացվում է Եվրասիա­կան տնտեսական միության միասնական օրենսդրությամբ սահմանված կարգով, որը համա­հունչ է մաքսային արժեքի որոշման միջազգայնորեն ընդունված կանոններին ու մոտե­ցումներին: Մասնավորապես, եթե առկա են ներմուծվող ապրանքի ձեռքբերումը հիմ­նա­վորող` արժանահավատ փաստաթղթերն ու համապատասխան ուղեկցող փաստաթղթերը, ապա ապրանքի մաքսային արժեքը որոշվում է դրանց հիման վրա, հակառակ պարագայում ապրանքի մաքսային արժեքը որոշվում է այդ ապրանքների շուկայական` հսկիչ գների հիման վրա: Այս առումով, ապրանքի իրական գների և փաստաթղթերով հիմնավորված գների միջև տարբերություն առաջանալու որևէ օբյեկտիվ պատճառ չկա, քանի որ անգամ համա­պատասխան փաստաթղթերի բացակայության պարագայում ներմուծվող ապրանքի մաքսային արժեքը որոշվում է դրա շուկայական (իրական) գների հիման վրա: Անհամապատասխանությունների կոնկրետ դեպքեր ներկայացվելու դեպքում պատրաստ ենք դրանք լրացուցիչ քննարկել և արձագանքել:

2. Շրջանառության հարկի շեմի մեծության վերաբերյալ.

ՓՄՁ ներկայացուցիչների կողմից պատրաստված տեղեկանքում նշվում է, որ շատ գնորդներ խուսափում են հաշիվ ապրանքագրերից՝ մտավախություն ունենալով հատել ՓՄՁ-ի համար նախատեսված շեմը:

Այդ կապակցությամբ, հայտնում ենք, որ շրջանառության հարկի համակարգի ներդրումից ի վեր տեսակետ է ձևավորվել, որի համաձայն՝ փոքր և միջին տնտե­սավարող սուբյեկտներն իրացման շրջանառության իրական ծավալները չեն հայ­տա­րարագրում, քանի որ մտավախություն ունեն, որ կարող են իրացման շրջա­նա­ռու­թյան ցուցանիշով մոտենալ շրջանառության հարկի շեմին, գերա­զանցել այն և հայտնվել հարկ­ման ընդհանուր համակարգում: 2015 թվականին էլ այս մտավախությունն առկա էր և դա էր նաև հիմնական հիմնավորումներից մեկը, որի պատճառով կատարված օրենս­դրա­կան փոփոխությամբ շրջա­նա­ռության հարկի շեմը շուրջ 2 անգամ բարձրացվեց՝ ակն­կալելով որ ՓՄՁ սուբյեկտները կփոխեն իրենց վարքագիծը և կսկսեն հայտարա­րա­գրել իրենց իրացման իրական շրջանառությունները: Արդյունքը, սակայն, եղավ այն, որ՝

• փոքր և միջին տնտեսավարող սուբյեկտները այդպես էլ չփոխեցին իրացման շրջա­նառության իրական ծավալները թաքցնելու իրենց վարքագիծը և շարունակեցին ակն­հայտորեն թերհայտարարագրել իրենց իրացման շրջանառությունները՝ անգամ շրջա­նառության հարկի շեմին մոտենալու և շեմը գերազանցելու որևէ ռիսկ չունենալու պարա­գայում: Մասնավորապես, մեր կողմից կատարված դիտարկումները ցույց են տալիս, որ տոնավաճառներում առևտրական գործունեություն իրականացնող տնտե­սա­վա­րող սուբյեկտների իրացման շրջանառության միջին ցուցանիշը 2016 թվականի տարեկան արդյունքներով կազմել է ընդամենը 3.7 մլն. դրամ: Հետևաբար, այն մտա­վա­խու­թյունը, որ ՓՄՁ սուբ­յեկտներն իրացման շրջա­նառության իրական ծավալների հայ­տա­րարագր­մամբ կհայտ­­նվեն ԱԱՀ-ի դաշտում, մտա­ցածին է, քանի որ մեր կողմից ուսում­նասիրված՝ համեմատաբար խոշոր տոնավաճառներում առևտ­­րական գործունեությամբ զբաղ­վող 785 տնտեսավարող սուբ­յեկտ­ներից 770-ը կամ 98 տոկոսը կարող են իրենց իրաց­ման շրջանառություններն ավե­լաց­­նել շուրջ 25-28 անգամ և այդուհանդերձ շարու­նա­կել գործել շրջա­նա­ռության հարկի համա­­կար­գում: Ուստի, թվերը փաստում են, որ եզրակացությունը մեկն է՝ շրջանառու­թյան հարկի շեմի բարձ­րաց­ման առաջարկությունը ոչ այլ ինչ է, եթե ոչ հսկիչ-դրամ­արկ­ղա­յին մեքե­­նայի կտրոն չտրա­մադրելու վարքագիծը արդարացնելու միջոց, որը, ինչ­պես տեսանք, որևէ հիմնավորում չունի (տոնավաճառներում և առևտրի կենտ­­րոն­նե­րում առևտ­րական (առք ու վաճառքի) գործունեություն իրակա­նաց­նող տնտե­սա­­վա­րող սուբ­­յեկտ­ների իրացման շրջա­­նառությունների վերաբերյալ կոնկրետ թվա­յին տվյալ­ներ արտա­­ցոլող համապա­տաս­­խան տեղեկանքը կցվում է),
• խոշոր տնտեսավարող սուբյեկտները շրջանառության հարկի համակարգում գոր­ծելու և դրանով իսկ փոքր ու միջին տնտեսավարող սուբյեկտների հետ անհավասար մրցակ­ցային պայքարի մեջ մտնելու ավելի լայն հնարավորություններ ստացան:

Հետևաբար, ներկայացված նկատառումները՝ կապված այն հանգա­մանքի հետ, որ իրացման շրջանառության իրական ծավալները չեն հայտարարագրվում շրջա­նառության հարկի շեմը չգերազանցելու մտավախությամբ պայմանավորված՝ կոնկրետ փաստերով ուղղակի հերքվում են: Խնդիրը պար­զապես կայանում է առևտրական (առք ու վաճառքի) գործունեություն իրակա­նաց­նող տնտեսավարող սուբյեկտների վարքագծի մեջ, որոնք պար­զապես հսկիչ-դրամարկղային մեքենայի կտրոն չտրամադրելու եղանա­կով թաքցնում են իրենց իրացման շրջանառությունները՝ հարկեր չվճարելու համար, ինչը սկզբունքորեն անընդունելի է:

Այս առումով, առևտրական գործունեության հարկման համակարգի փոփո­խու­թյան ցանկացած առաջարկություն կարող է քննարկման առարկա դառնալ միայն առևտ­րա­կան գործունեությամբ զբաղվող տնտեսավարող սուբյեկտների՝ հարկումից խուսա­փե­լուն ուղղված վարքագծի փոփոխությունից հետո, իսկ դրա համար շրջա­նա­ռության հարկի գործող շեմը առավել քան բավարար է:

 

3. Առևտրական (առք ու վաճառքի) գործունեությամբ զբաղվող շրջանառու­թյան հարկ վճարող տնտեսավարող սուբյեկտի ֆինանսական արդյունքների ուղղու­թյամբ կատար­ված հաշվարկի վերաբերյալ.

ՓՄՁ սուբյեկտների կողմից կատարված հաշվարկի արդյունքներով նշվում է, որ շրջանառության հարկի շեմի 58.35 մլն. դրամ մեծության պայմաններում տնտեսավարող սուբյեկտի տնօրինվող շահույթը լավագույն դեպքում կազմում է ամսական 100-200 հազ. դրամ:

Վերոնշյալի կապակցությամբ, հայտնում ենք, որ մի կողմ դնելով շրջանառության շեմի հաշվարկման դասագրքային ու գիտականորեն հիմնավորված մեթոդները՝ մենք նույն­պես կատարել ենք իրական կյանքում դրսևորվող փաստերի վրա հիմնված հաշ­վարկ­ներ՝ պարզելու համար շրջանառության հարկի շեմի այն մեծությունը, որը տնտե­սա­վա­րող սուբյեկտին հնարավորություն կընձեռի ամսական կտրվածքով ունենալ առնվազն 300 հազ. դրամ տնօրինվող շահույթ: Ընդ որում, հաշվարկները կատարվել են 1 կամ 2 աշխա­տող ունենալու սցենարներով, ինչի արդյունքում ստացվում է, որ 1 աշխա­տողի պարա­գայում շեմի մեծությունը կազմում է շուրջ 44 մլն. դրամ (ՀՀ հարկա­յին օրենս­­գր­քով սահմանված շեմից ավելի քան 14 մլն. դրամի չափով պակաս), իսկ 2 աշխա­տողի պարա­գայում շեմի մեծությունը կազմում է շուրջ 52 մլն. դրամ (ՀՀ հարկային օրենս­գր­քով սահմանված շեմից ավելի քան 6 մլն. դրամի չափով պակաս)­­­ (համա­պա­տաս­խան տեղե­կանք­ները կից ներկայացվում են): Այս առումով, գտնում ենք, որ ներ­կա­յաց­ված հիպո­թե­տիկ հաշվարկը առևտ­րա­կան (առք ու վաճառքի) գործունեու­թյամբ զբաղ­­­վող շրջա­նա­ռու­թյան հարկ վճարող տնտե­սավարող սուբյեկտի ֆինան­սա­կան արդ­յունք­ների ու գոր­ծու­նեու­թյան շահութա­բե­րու­թյան իրական պատկերը չի արտա­հայ­տում:

4. Ներմուծման և հետագա վաճառքի շղթայում շրջանառության հարկի կիրա­ռու­­թյան առաջարկվող մոտեցման վերաբերյալ.

Առաջարկության ուսումնասիրությամբ կարելի է հեշտությամբ նկատել, որ առա­ջար­կու­թյան նկա­րա­գրու­թյունը կատարված է շատ հախուռն ձևով և ինքնին առաջ է բերում մի շարք հարցեր ու խնդիրներ, որոնց պատասխաններն ու լուծումները որևէ կերպ տրված չեն պատրաստված տեղե­կան­քում: Մասնավորապես՝

• շրջանառության հարկի շեմի վերացումը ուղղակիորեն նշանակում է հարկային բեռի չհիմնավորված իջեցում խոշոր ներմուծող համարվող տնտեսավարող սուբյեկտ­ների համար, որոնք ներ­կա­յումս գտնվում են հարկման ընդհանուր համակարգում, և իրենց կողմից ստեղծվող նոր արժեքի մասով վճարում են 20 տոկոս ավելացված արժեքի հարկ և 20 տոկոս շահութահարկ: Այսինքն, ստացվում է, որ շեմի վերացման արդ­յուն­քում խոշոր ներմուծողների համար ներկայումս սահմանված՝ հարկային բեռը (20 տոկոս ԱԱՀ + 20 տոկոս շահութահարկ) փոխարինվում է առավելագույնը 6 տոկոս հարկային բեռով (4 տոկոս + 2 տոկոս շրջանառության հարկ), ինչի արդյունքում խոշոր ներ­մու­ծող­ները ստանում են նոր մրցակցային առավելություններ և խորանում է ՓՄՁ սուբյեկտների հետ անհավասար մրցակցությունը:

Այս առումով, գտնում ենք, որ ներկայացված առաջարկության ուսումնասի­րու­թյամբ կարելի է պարզել, որ այն ընդհանրապես չի էլ բխում փոքր և միջին ձեռնարկա­տի­րության շահերից, քանի որ առավելապես կողմ­նորոշված է խոշոր ներմուծողների գոր­ծունեության պայմանների բարե­լավմանը: Արդյունքում, ակնկալվում է, որ խոշոր տնտե­սավարող սուբյեկտները ստա­­նալու են նոր մրցակցային առավելություններ՝ դրա­նով իսկ խորացնելով փոքր և միջին ձեռնարկատի­րու­թյան սուբյեկտների հետ մրցակ­ցու­թյան անհավասարությունը: Բացի այդ, խոշոր ներմուծողների հարկային բեռի իջեցման հետևան­քով պետական բյուջեի հարկային եկամուտների կորստի փոխհատուցումը ենթա­դրում է միջինացված հարկային բեռի բարձրացում, ինչը նույնպես չի բխում փոքր և միջին ձեռնարկա­տի­րության շահերից:

• ներկայացված տեղեկանքից անհասկանալի է, թե ինչպես է որոշվում տնտե­սա­վարող սուբյեկտի կարգավիճակը՝ ներմուծող, թե ոչ, բոլոր այն դեպքերում, երբ միև­նույն տնտեսավարող սուբյեկտը զբաղվում է և ներ­մուծ­­մամբ, և երկրի ներսում ձեռք բեր­վող կամ արտադրվող ապրանքների առք ու վաճառ­­քով: Եթե ակնկալվում է, որ տնտե­սա­վարող սուբյեկտը գործունեության տարբեր տեսակ­ների մասով պետք է վարի առանձ­նացված հաշվառում, ապա այն խիստ խնդրա­հա­րույց է ինչպես տնտեսավարող սուբ­յեկտների մոտ վարվող հարկային հաշվառման պարզեցման, այնպես էլ արդյունա­վետ հար­կա­յին վարչարարության իրականացման տես­անկյունից,
• բացի այդ, պարզ չէ, թե երբ է վճարվում 4 տոկոս հարկը՝ ներմուծման փուլում, թե իրացման փուլում: Եթե ներկայացված առաջարկությունը ենթադրում է, որ 4 տոկոս հարկը վճարվում է ներմուծման փուլում՝ մաքսային վճարների և հետագա իրացման հարկերի փոխարեն, ապա ներկայացված առաջարկությունը պարզապես անհասկանալի է, քանի որ 4 տոկոս հարկը չի կարող փոխարինել ներմուծման ԱԱՀ-ին, ԵՏՄ անդամ չհամարվող պետություններից ապրանք­ների ներմուծման համար սահմանված մաքսա­տուր­քին, իսկ հետո նաև՝ իրաց­ման փուլում առաջացող հարկերին:
• ներկայացված առաջարկության կիրառությունը ենթա­դրում է, որ ներմուծողն ու արտադ­րողը իրենց գործունեությունն իրականացնելու են տար­բեր հարկային միջա­վայ­րերում՝ ունե­նալով հարկային բեռի տարբեր չափեր: Ընդ որում, ստացվում է, որ ներմուծողը գործելու է հարկ­ման ավելի նպաս­տա­վոր պայմաննե­րում, քան արտադրողը: Այս առումով, հայտ­նում ենք, որ ներմուծողի հարկային բեռի նվա­զեցման միջոցով ներ­մու­ծողի և արտա­դրողի գործունեության պայմանների միջև տար­բերություն­ներ նախա­տե­սելը և ներ­մու­ծող­ներին արտադրողների համե­մա­տությամբ մրցակցային առավելու­թյուն­ներ տրա­մա­դրելը որևէ տնտեսագիտական հիմ­նավորում չունի,
• առաջարկությունը կառուցված է ներմուծողի կողմից հաշվարկային փաս­տա­թուղթ տրա­մա­դրելը խթանելու վրա, մինչդեռ խնդիրը կապված է ոչ միայն ներ­մու­ծող­ների կող­մից հաշվարկային փաստաթուղթ չտրամադրելու հետ (եթե ներ­մուծ­վող ապրանք­­­ների քանակությունները ներմուծման փուլում ֆիքսվում են, ապա ներ­մու­ծող­ները պարտավոր են տրամադրել համապատասխան հաշվարկային փաս­տա­թղթեր), այլ փոքր և միջին ձեռնարկատիրության սուբյեկտների կողմից հաշվարկային փաս­­­տաթղթեր վերց­­նելուց հրաժարվելու հետ: Հետևաբար, օբյեկտիվորեն հարց է ծագում, թե ինչու պետք է ներմուծողին 2 տոկոս հարկ նվազեցնելու հնարավորություն տրվի այն դեպքում, երբ, միևնույն է, առանց այդ էլ ներմուծողը պարտավոր է տրամադրել համա­պա­տասխան հաշվար­կա­յին փաստաթղթեր: Այս առումով նույնպես, քննարկման ներ­կա­յաց­ված առաջարկության հիմնավորումները պարզաբանման կարիք ունեն: Միաժամանակ ՊԵԿ-ը պատրաստ է արձանգանքել բոլոր այն ահազանգերին, երբ ներմուծողները չեն տրամադրում հաշվարկային փաստաթղթեր: ինչ վերաբերում է առևտրական գործունեության մասով հաստատագրված վճարի կիրառությանը, ապա հայտնում ենք, որ այն ենթադրում է հետադարձ քայլի կատա­րում, չի հիմնավորվում ինչպես միջազգային փորձով, այնպես էլ որևէ տնտե­սա­գի­տա­կան դատողությամբ, քանի որ հաստատագրված վճարի կիրառությամբ հնարավոր չէ հարկման բազան որոշել՝ հաշվի առնելով առևտրի ոլորտում նոր ստեղծվող արժեքի մեծու­թյունը, կապիտալի շրջապտույտի արագությունը և գործունեության վերջնական ֆինան­սական արդյունքները առհասարակ: Ուստի, այս առաջարկությունը նույնպես սկզբուն­քորեն անընդունելի է:

Հաշվի առնելով վերոնշյալ նկատառումները՝ ակնհայտ է դառնում, որ՝

• ներկայացված առաջարկությունները հիմնավորված չեն, որևէ կերպ նախանշված չեն այն ուղղությունները, որոնք կարող են փոխհատուցել ներկայաց­ված առաջարկությունն ընդունելու դեպքում առաջացող հարկային եկամուտների կորուստ­­ները,
• ներկայացված առաջարկության ընդունմամբ առևտրական գործունեությամբ զբաղվող փոքր տնտեսավարող սուբյեկտները կարող են հայտնվել գործունեության վատ պայմաններում,
• ներկայացված առաջարկությունը գնորդի կողմից փաստաթուղթ պահանջելու առումով լուրջ մոտիվացիա չի պարունակում, քանի որ եթե առևտրական գործունեու­թյամբ զբաղվող փոքր տնտեսավարող սուբյեկտը ներկայումս պատրաստ է աշխատել 5 տոկոս շրջանառության հարկի պայմաններում, ապա ներկայացված առաջարկությունն ընդունելու դեպքում ձեռքբերումների փաստաթղթավորման խթաններ, ըստ էության, չեն ձևա­վորվում: Այս առումով, շրջանառության հարկի դրույքաչափերը պետք է լինեն այն­պի­սին, որ հարկ վճարողները իրական շահագրգռվածություն ունենան փաստա­թղթեր պահան­ջելու հարցում:

5. Վարձու աշխատողներին օրենսդրությամբ սահմանված կարգով գրանցելու հարցի վերաբերյալ.

Ներկայացված առաջարկությունը, որը ենթադրում է տնտեսավարող սուբյեկտի կող­մից օգտագործվող մակերեսի և աշխատողների թվաքանակի միջև փոխադարձ կապի սահմանում, հիմնավորված չէ: Մաս­­նավորապես, գտնում ենք, որ խնդրո առարկա հարցն չպետք է քննար­­կել այդ տեսանկյունից, քանի որ աշխատողների թվաքանակը որոշելու իրա­վունքը վերապահված է տվյալ տնտեսավարող սուբյեկտին: Պարզապես, անհրաժեշտ է, որպեսզի տնտեսավարող սուբյեկտները օրենսդրությամբ սահմանված կարգով գրանցեն իրենց բոլոր աշխատողներին: Հակառակ պարագայում, ներկայացված առաջարկու­թյամբ ստացվում է, որ անկախ տվյալ տնտեսավարող սուբյեկտի կողմից վաճառվող ապրանքի բնույթից, աշխատանքային ռեժիմից, սեզոնայնությունից և այլն, նա պար­տա­վոր է ունենալ նվազագույն քանակությամբ գրանցված աշխատողներ (անգամ եթե այդ աշխա­տողների կարիքն այդ պահին չկա), կամ եթե ապահովել է գրանցված աշխատող­ների նվազագույն քանակությունը, ապա կարող է փաստացի ունենալ լրացուցիչ աշխա­տող­ներ՝ առանց վերջիններիս օրենքով սահմանված կարգով գրանցման (քանի որ տեղե­­կանքում նշված է, որ այս դեպքում տնտեսավարող սուբյեկտն ազատվում է հսկո­ղու­թյունից: Բացի այդ, դժվար չէ նկատել, որ օրենսդրությամբ սահմանված կարգով ձևա­կերպված աշխատողների թվաքանակը տնտեսավարող սուբյեկտի կող­մից օգտա­գործ­վող մակերեսից կախվածության մեջ դնելու առաջարկությունը իրացման շրջա­նա­ռու­թյունները թաքցնելու հերթական առաջարկությունն է: Կարելի է ենթադրել, որ նման առա­ջարկություն ներկայացնելը պայմանա­վոր­ված է նրանով, որ աշխատողներին օրենս­­դրությամբ սահմանված կարգով ձևակերպելը և աշխատողների իրական թվաքա­նակը հայտարարագրելը նշանակում է, որ տնտե­սա­վա­րող սուբյեկտը ստիպված է լինելու հայ­տարարագրել նաև իրացման շրջանառության իրա­կան ծավալները, քանի որ հակա­ռակ պարագայում հիմնավոր չի լինի շատ աշխա­տող­ներով հայտարարագրել իրացման շրջա­նառության այսքան փոքր ծավալներ (օրինակ, հնարավոր չէ տարեկան կտրվածքով 3 մլն. դրամ իրացման շրջանառությամբ ձևակերպել անգամ մեկ աշխա­տողի, քանի որ 10 տոկոս շահութաբերության պայմաններում ստացվող շահույթը չի բավա­րարի այդ աշխա­տակցին անգամ օրենքով սահմանված նվազագույն աշխա­տա­վարձը վճարելու համար): Այս առու­մով, ներկայացված առաջարկու­թյունը անըն­դունելի է: